Dziś przesłania go drewniana kapliczka, więc większość przejeżdżających nie zwraca na niego uwagi, a stoi od połowy 1926 r. Wtedy, w maleńkiej ukraińsko-polskiej wiosce Hola, w gminie Stary Brus, w obecnym powiecie włodawskim odsłonięto Pomnik Nieznanego Żołnierza. Inicjatorami byli członkowie lokalnego Koła Młodzieży Wiejskiej. Jak to się stało, że pomnik z katolickim krzyżem i symboliką Orderu Krzyża Virtuti Militari przetrwał na terenach w przeważającej większości zamieszkałych przez Ukraińców? Zapraszam na kolejną wycieczkę z cyklu #TurystykaMilitarna. [10 zdjęć].
Nie znamy dokumentów ani przekazów, które mówiłyby o tym, kto i dlaczego wpadł na pomysł uczczenia żołnierzy, którzy polegli i spoczęli w bezimiennych mogiłach. Można przypuszczać, że działacze Koła Młodzieży Wiejskiej z Holi zainspirowali się inicjatywą ogólnonarodową, dosyć szeroko relacjonowaną w mediach.
Skąd pomysł na pomnik w Holi?
Pierwsze inicjatywy upamiętnienia bezimiennych poległych pojawiły się w Polsce w 1921 r. Dyskusja na ten temat i kolejne pomysły pojawiały się z różną intensywnością. Ostatecznie w 2 listopada 1925 r. w Warszawie odsłonięto Grób Nieznanego Żołnierza. Ulokowano go pod kolumnadą Pałacu Saskiego. W Grobie spoczęły szczątki anonimowego żołnierza, ekshumowane z Cmentarza Obrońców Lwowa.
Kilka miesięcy później, w wioseczce oddalonej ponad 200 km od Warszawy, odsłonięto podobny pomnik. Co ciekawe, doszło do tego w miejscu zamieszkałym w większości przez Ukraińców. (Według apokryfruski.org, w 1943 r. Holę zamieszkiwało 324 Ukraińców i 63 Polaków. Po wojnie część mieszkańców deportowano w ramach akcji „Wisła”).
Najprawdopodobniej najlepszy znawca historii regionu, Tadeusz Karabowicz – opiekun Skansenu Kultury Materialnej Chełmszczyzny i Podlasia w Holi, nie natrafił na materiały lub relacje dotyczące genezy budowy pomnika. Jednego jest tylko pewien, że nie jest to miejsce pochówku, a jedynie upamiętnienia żołnierskiego poświęcenia.
Tajemnicze słowo „zamołodych”
Pomnik ( z daleka przypominający przydrożną kapliczkę) postawiono na rozstaju dróg, niedaleko cerkwi i cmentarza. Zwieńczony został krzyżem, a na ścianie czołowej wyryto wizerunek i wstęgę Orderu Virtuti Militari. Na tablicy o kształcie ryngrafu znalazł się napis (pisownia oryginalna):
„NIEZNANEMU ŻOŁNIERZO-WI / KOŁO MŁODZ. WIEJ / HOLA ZAMOŁODYCH / 1926 r. / 20 VI”.
Intrygujący jest wyraz „zamołodych”. Brzmi jak ukraiński, gdyby jednak jego autorem był Ukrainiec – napisałby go cyrylicą (podobnie jak napisy na nagrobkach na cmentarzu odległym o kilkaset metrów). Zapytałem o to kilku znajomych pochodzących z Ukrainy. „Zamołodych” znaczy „za młodych”, ale pisze się cyrylicą i oddzielnie (за молодих). Gdyby było to tłumaczenie, oznaczałoby „Hola wspiera młodzież”. Pojawiła się też teoria, ze może to być spolszczenie ukraińskiego zwrotu, napisane przez spolszczonego Ukraińca. Jednak na pobliskim cmentarzu nie udało mi się odnaleźć podobnego zwrotu – ukraińskiego napisanego alfabetem rzymskim. Najprawdopobniej nigdy nie dowiemy się, co chciał nam przekazać autor.
Pomnik przesłonięty kapliczką
Stojący na rozstaju dróg pomnik przetrwał dekady. Niestety, jakiś czas temu został przysłonięty niezbyt estetyczną (w porównaniu do pomnika), drewnianą kapliczką. Zbudowano ją – jak ileś podobnych w najbliższej okolicy – jako miejsce odprawiania nabożeństw. Gdyby nie symbolika Virtuti Militari bardzo trudno byłoby zauważyć, że biały obelisk nie jest częścią drewnianej kapliczki. Wielka szkoda, bo drewniana konstrukcja przysłania piękny, historyczny i unikalny obiekt.
Cerkiew i skansen w Holi
Pomnik sąsiaduje z dwoma atrakcyjnymi turystycznie obiektami. To cerkiew pw. św. Antoniego Pieczerskiego i św. Paraskiewy z 1702 r. Drewniana konstrukcja powstała na planie prostokąta. Wewnątrz możemy zobaczyć ikonostas z drugiej połowy XIX w. Obok cerkwi znajduje się drewniana dzwonnica z XVIII w.
Za pomnikiem znajduje się płot niewielkiego Skansenu Kultury Materialnej Chełmszczyzny i Podlasia w Holi. Powstał w 1985 r. Zobaczymy tam m.in. wiatrak „koźlak” z początku XX w., chałupę z końca XIX w. i ule „kołody”.
